آیا تاکنون به این موضوع اندیشیده‌اید که چرا در تاجیکستان، کشوری که از ایران فاصله جغرافیایی دارد، مردم به زبان فارسی سخن می‌گویند؟ شاید جالب باشد بدانید که اگر روزی به شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، سفر کنید، می‌توانید در بازارها، کافه‌ها و خیابان‌های این شهر با مردم به فارسی گفتگو کنید. اما دلیل این موضوع چیست؟ چرا فارسی، با وجود تمامی تغییرات سیاسی و تاریخی، همچنان زبان رسمی و رایج این کشور باقی مانده است؟
برای پاسخ به این پرسش، سفری خواهیم داشت به گذشته‌های دور، زمانی که زبان فارسی در این منطقه ریشه دواند و بررسی خواهیم کرد که چگونه تغییرات تاریخی و فرهنگی باعث شدند که این زبان، باوجود تغییر در الفبا، همچنان پابرجا بماند.
زبان فارسی در تاجیکستان
زبان فارسی در تاجیکستان، که به آن فارسی تاجیکی نیز گفته می‌شود، همان زبان فارسی است که در ایران و افغانستان تکلم می‌شود، اما با لهجه‌ای متفاوت و برخی واژه‌های خاص خود.
این زبان، که ریشه‌ای چندصدساله در آسیای مرکزی دارد، از دیرباز در میان تاجیکان رایج بوده است و مردم این کشور همچنان با عشق و علاقه به این زبان صحبت می‌کنند.
بااین‌حال، تغییری اساسی در این زبان رخ داده است که آن را از فارسی ایران متمایز می‌کند: تغییر الفبا! در دوران اتحاد جماهیر شوروی، تصمیمی اتخاذ شد که خط فارسی را کنار بگذارند و به‌جای آن، الفبای سیریلیک (همان الفبایی که در زبان روسی نیز استفاده می‌شود) را جایگزین نمایند. اما علی‌رغم این تغییر در نوشتار، زبان فارسی تاجیکی همچنان ازلحاظ ساختار زبانی، دستور زبان و واژگان، بسیار به فارسی معیار شباهت دارد.
شهرهای فارسی‌زبان تاجیکستان
اگر روزی به تاجیکستان سفر کنید و به دنبال مناطقی باشید که فارسی در آن‌ها همچنان جاری است، باید از شهرهایی همچون دوشنبه، خجند، پنجکنت و کولاب دیدن کنید.
- دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، مرکز فرهنگی و علمی این کشور است. در این شهر، دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و مراکز علمی بسیاری وجود دارند که زبان فارسی تاجیکی در آن‌ها تدریس می‌شود. در خیابان‌های دوشنبه، فارسی تاجیکی را به‌وضوح خواهید شنید.
- خجند یکی از قدیمی‌ترین شهرهای تاجیکستان است که قدمتی چندصدساله دارد. مردم این شهر همچنان با گویشی نزدیک به فارسی اصیل سخن می‌گویند و فرهنگ ایرانی-تاجیکی در این منطقه کاملاً مشهود است.
- پنجکنت و کولاب نیز از دیگر شهرهای تاجیکستان هستند که مردم در آن‌ها به زبان فارسی تاجیکی صحبت می‌کنند. در این مناطق، زبان فارسی همچنان در مکالمات روزمره مردم جاری است.
زبان نوشتاری تاجیکستان
یکی از تفاوت‌های مهم فارسی تاجیکی با فارسی معیار، زبان نوشتاری آن است. مردم تاجیکستان، باوجوداینکه به فارسی صحبت می‌کنند، اما از الفبای سیریلیک برای نوشتار خود استفاده می‌کنند.
در دوران حکومت اتحاد جماهیر شوروی، سیاست‌های زبانی تغییر یافت و برای یکسان‌سازی زبان‌ها، بسیاری از زبان‌ها از جمله فارسی، دستخوش تغییر شدند. ابتدا الفبای فارسی به لاتین تغییر یافت، اما پس از مدتی، تصمیم گرفتند که الفبای سیریلیک را جایگزین آن کنند.
بدین ترتیب، فارسی تاجیکی ازنظر نوشتاری، تفاوتی آشکار با فارسی ایران پیدا کرد. اکنون اگر متنی به زبان تاجیکی مشاهده کنید، ممکن است در نگاه نخست متوجه نشوید که این زبان، همان فارسی است؛ اما هنگامی که فردی تاجیک شروع به خواندن متن کند، درمی‌یابید که درواقع همان زبان فارسی در حال خوانده شدن است.
الفبای تاجیکی به فارسی
حروف الفبای تاجیکی به فارسی در دوران شوروی تغییر یافتند و به الفبای سیریلیک تبدیل شدند. هدف این تغییر، دور کردن کشورهای آسیای مرکزی از میراث فرهنگی و زبانی خود و نزدیک کردن آن‌ها به زبان روسی بود. بااین‌حال، این تغییر تنها بر نوشتار تأثیر گذاشت و ساختار و واژگان زبان همچنان فارسی باقی ماندند.
در حقیقت، می‌توان گفت که زبان تاجیکی همان فارسی است که تنها لباس نوشتاری‌اش تغییر کرده است. اگرچه مردم تاجیکستان امروزه به الفبای سیریلیک عادت کرده‌اند، اما همچنان بسیاری از آن‌ها علاقه‌مند به یادگیری الفبای فارسی هستند و تلاش‌هایی برای بازگشت به خط اصلی فارسی نیز مشاهده می‌شود.
زبان فارسی تاجیکی
علی‌رغم تمامی تغییراتی که در زبان فارسی تاجیکستان رخ داده است، این زبان هنوز زنده و پویا است. نه‌تنها در محاوره‌های روزمره مردم، بلکه در ادبیات، شعر و فرهنگ تاجیکستان نیز زبان فارسی همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است.
مردم تاجیکستان شاعران بزرگی همچون رودکی، فردوسی، حافظ و مولانا را جزئی از فرهنگ و تاریخ خود می‌دانند و اشعار آن‌ها را با همان زبان فارسی کهن می‌خوانند و گرامی می‌دارند.
اگر روزی به تاجیکستان سفر کنید، نه‌تنها احساس غریبی نخواهید کرد، بلکه از شباهت‌های فرهنگی و زبانی میان ایران و تاجیکستان شگفت‌زده خواهید شد. مردم این کشور، با صمیمیت و مهربانی از ایرانیان استقبال می‌کنند و از ارتباطات فرهنگی میان این دو ملت، با افتخار یاد می‌کنند.
ریشه‌های تاریخی زبان فارسی در تاجیکستان
داستان زبان فارسی در تاجیکستان، داستانی پر فراز و نشیب است که از قرن‌ها پیش آغاز شده است. اگر بخواهیم کمی به عقب برگردیم، باید به دوران ساسانیان و حتی پیش از آن نگاه کنیم. تاجیک‌ها یکی از قدیمی‌ترین اقوام ایرانی‌تبار در منطقه آسیای مرکزی هستند که از دیرباز به فارسی سخن می‌گفتند.
در دوره‌های تاریخی مختلف، زبان فارسی در این منطقه نقش مهمی ایفا کرده است. اما نقطه اوج این زبان را باید در دوران سامانیان جست‌وجو کرد؛ همان سلسله‌ای که در قرن نهم و دهم میلادی، مرکز فرهنگی و علمی فارسی‌زبانان بود. بخارا، پایتخت سامانیان، آن زمان یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و ادبی جهان اسلام بود. بزرگان ادب فارسی مانند رودکی، فردوسی و ابن سینا در این دوران زندگی می‌کردند و آثارشان تأثیر عمیقی بر فرهنگ تاجیکستان گذاشت.
زبان فارسی در دوره‌های بعدی هم در این منطقه زنده ماند. حتی زمانی که مغول‌ها به آسیای مرکزی حمله کردند، زبان فارسی همچنان در دربار و میان مردم رواج داشت. این زبان در دوران تیموریان و بعدها در زمان حکومت صفویان و افشاریان همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفت و مردم این منطقه به فارسی شعر می‌سرودند، کتاب می‌نوشتند و با این زبان مراودات خود را انجام می‌دادند.
اما زمانی که شوروی در قرن بیستم قدرت را در تاجیکستان به دست گرفت، همه‌چیز تغییر کرد! سیاست‌های فرهنگی جدید، باعث شد که خط فارسی کنار گذاشته شود و جای آن را الفبای سیریلیک بگیرد. این یک تحول بزرگ بود، اما با وجود این تغییرات، مردم تاجیک همچنان فارسی را در خانه‌ها و میان خودشان حفظ کردند. به همین دلیل، امروز هم اگر به تاجیکستان سفر کنید، خواهید دید که فارسی هنوز زنده و پررنگ است، حتی اگر نوشتارش تغییر کرده باشد.
تفاوت‌های زبان فارسی تاجیکی و فارسی ایران
اگر روزی به تاجیکستان سفر کنید و با مردم آنجا صحبت کنید، متوجه خواهید شد که زبان فارسی تاجیکی، با فارسی که در ایران صحبت می‌شود، تفاوت‌هایی دارد. البته پایه هر دو زبان یکی است، اما چند تفاوت اساسی میان آن‌ها وجود دارد:
تفاوت در لهجه و تلفظ: فارسی تاجیکی بیشتر شبیه فارسی قدیمی است. برخی از واژه‌ها که در ایران تغییر کرده‌اند، در تاجیکستان همان شکل کهن خود را حفظ کرده‌اند. برای مثال، در فارسی ایرانی می‌گوییم «زندگی»، اما در فارسی تاجیکی هنوز از واژه «زنده‌گانی» استفاده می‌شود.
واژگان متفاوت: یکی از تأثیرات حضور شوروی در تاجیکستان، ورود بسیاری از واژه‌های روسی به زبان فارسی تاجیکی است. برای مثال، به‌جای «اتوبوس» از واژه «آفتوبوس» استفاده می‌کنند که از زبان روسی گرفته شده است. همچنین در فارسی تاجیکی، کلماتی مانند «تیلیفون» (تلفن) یا «سمالیوت» (هواپیما) هم شنیده می‌شود.
تفاوت در نوشتار: این شاید بزرگ‌ترین تفاوت باشد! فارسی تاجیکی امروزه با الفبای سیریلیک نوشته می‌شود، در حالی که در ایران، فارسی همچنان با الفبای فارسی (عربی) نوشته می‌شود. به همین دلیل، یک ایرانی ممکن است نتواند متن‌های تاجیکی را بخواند، اما اگر آن را بشنود، کاملاً متوجه خواهد شد.
ساختارهای گرامری: از نظر دستوری، تفاوت خاصی بین فارسی تاجیکی و فارسی ایران وجود ندارد. اما برخی جملات در فارسی تاجیکی به سبک قدیمی‌تری بیان می‌شوند. برای مثال، در فارسی تاجیکی به‌جای «او آمد» ممکن است بشنوید: «وی آمد» که در فارسی ایران کمتر استفاده می‌شود.
با تمام این تفاوت‌ها، فارسی تاجیکی همچنان فارسی است و هر فارسی‌زبانی می‌تواند به‌راحتی با تاجیک‌ها گفتگو کند، حتی اگر برخی کلمات برایشان جدید باشد!
مقایسه زبان فارسی تاجیکی با دیگر گویش‌های فارسی در منطقه
فارسی نه‌تنها در تاجیکستان و ایران صحبت می‌شود، بلکه در افغانستان هم با نام فارسی دری رواج دارد. اما این سه نوع فارسی چه تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند؟
فارسی ایرانی:
فارسی که در ایران صحبت می‌شود، زبانی است که در طول سال‌ها تغییرات زیادی را تجربه کرده است. واژه‌های عربی، انگلیسی و ترکی زیادی وارد آن شده است و لهجه‌های مختلفی مانند تهرانی، اصفهانی، مشهدی و شیرازی در مناطق مختلف آن وجود دارد.
فارسی دری (افغانستان):
فارسی دری که در افغانستان صحبت می‌شود، نسبت به فارسی ایران قدیمی‌تر به نظر می‌رسد. برخی از کلماتی که در فارسی ایران منسوخ شده‌اند، هنوز در افغانستان رایج‌اند. مثلاً به‌جای «دانشگاه»، در افغانستان هنوز از واژه «پوهنتون» استفاده می‌شود.
فارسی تاجیکی:
فارسی تاجیکی شباهت زیادی به فارسی دری دارد، اما تفاوت اصلی آن در استفاده از الفبای سیریلیک و تأثیر کلمات روسی است. همچنین تلفظ برخی کلمات در تاجیکی، با فارسی دری و ایرانی تفاوت دارد.
در کل، این سه نوع فارسی به هم نزدیک هستند و اگر فردی با یکی از این گویش‌ها آشنا باشد، می‌تواند با دیگر فارسی‌زبانان ارتباط برقرار کند.
جایگاه زبان فارسی در میان نسل جدید تاجیکستان
یکی از نگرانی‌های بزرگ در تاجیکستان، وضعیت زبان فارسی میان نسل جوان است. بسیاری از جوانان تاجیک به دلیل سیستم آموزشی شوروی و تأثیر رسانه‌های روسی، بیشتر به زبان روسی گرایش پیدا کرده‌اند. حتی در برخی از مدارس، آموزش به زبان روسی ارائه می‌شود و این موضوع باعث شده است که بسیاری از کودکان و نوجوانان تاجیک، فارسی تاجیکی را کمتر از والدین خود به‌درستی یاد بگیرند.
اما در سال‌های اخیر، تلاش‌های زیادی برای احیای زبان فارسی در تاجیکستان صورت گرفته است. برنامه‌های تلویزیونی به زبان فارسی تاجیکی، افزایش تعداد کتاب‌های فارسی و حتی ایجاد کلاس‌های آموزش الفبای فارسی، نشان‌دهنده علاقه مردم به حفظ این زبان است.
علاوه بر این، برخی از جوانان تاجیکستان، به لطف اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، با فارسی معیار ایران آشنا شده‌اند. بسیاری از آن‌ها سریال‌های ایرانی تماشا می‌کنند، موسیقی فارسی گوش می‌دهند و حتی در فضای مجازی با فارسی‌زبانان ایرانی و افغان ارتباط برقرار می‌کنند. این روند، امیدی برای حفظ و تقویت زبان فارسی در میان نسل جدید تاجیکستان است.
برای آشنایی بیشتر با فرهنگ و تاریخ زبان فارسی در تاجیکستان، پیشنهاد می‌کنیم به مجله مسافرت گهر سیر مراجعه کنید و مقالات جذاب و خواندنی این مجله را مطالعه نمایید.
