شاید برایتان جالب باشد بدانید که در پس نام، موقعیت و ساختار دریاچه ارومیه، تاریخی شگفت‌انگیز و چند میلیون ساله نهفته است. این دریاچه که امروزه به یکی از مهم‌ترین دریاچه‌های شور ایران تبدیل شده، ریشه‌هایی بسیار عمیق‌تر از آنچه تصور می‌شود دارد. یکی از پرسش‌هایی که ذهن بسیاری از پژوهشگران و علاقمندان به تاریخ طبیعی و زمین‌شناسی را به خود مشغول کرده، این است: آیا دریاچه ارومیه باقیمانده یک دریای قدیمی و افسانه‌ای به نام تتیس است؟ پاسخ به این پرسش، ما را به دنیایی از تحولات زمین‌ساختی، تغییرات اقلیمی و رازهای پنهان در دل تاریخ زمین‌شناسی می‌برد. در این مقاله تلاش داریم با زبانی ساده، کاربردی و جذاب شما را با داستان واقعی این دریاچه و دریای باستانی تتیس آشنا کنیم.
دریاچه‌ی ارومیه باقیمانده چه دریایی است؟
دریاچه ارومیه باقی مانده دریای قدیمی به نام تتیس است. این حقیقت که دریاچه‌ای در ایران امروزی، ریشه در دریاهای عظیم دوران ژوراسیک و کرتاسه دارد، بسیار هیجان‌انگیز و تأمل‌برانگیز است. دریای تتیس یا همان «دریای باستانی تتیس» میلیون‌ها سال پیش، میان دو قاره بزرگ گوندوانا و لوراسیا گسترده بوده است و دریاچه ارومیه، به همراه چندین دریاچه و حوزه آبی دیگر، به‌عنوان «باقی مانده دریای تتیس است» شناخته می‌شود. این منطقه که امروزه با نام‌هایی چون «دریاچه ارومیه قدیم» و «دریاچه ارومیه قبل از انقلاب» در منابع تاریخی و جغرافیایی شناخته می‌شود، دارای شواهد زمین‌شناسی و فسیل‌هایی است که این نظریه را تأیید می‌کنند. «پل قدیمی دریاچه ارومیه» نیز که زمانی بر روی گستره آبی عظیم این دریاچه ساخته شده بود، خود یکی از اسناد تاریخی پیوند انسان با این زیست‌بوم آبی ارزشمند است.
عکس قدیمی دریاچه‌ی ارومیه
بررسی عکس‌های قدیمی دریاچه ارومیه به‌ویژه چند دهه گذشته، تصویری زنده و گویا از شکوه این دریاچه در دهه‌های گذشته ارائه می‌دهد.
آن زمان، سطح آب دریاچه بسیار بالاتر بود، جزایر متعددی از جمله کبودان و اشک در دل آب پنهان بودند و بسیاری از مردم از شهرهای اطراف برای تفریح و استراحت به سواحل این دریاچه سفر می‌کردند.
دریاچه ارومیه قبل از انقلاب، نه‌تنها از لحاظ طبیعی، بلکه از نظر اقتصادی و فرهنگی نیز جایگاه ویژه‌ای در میان مردم منطقه داشت. ثبت این عکس‌ها نه‌تنها ارزش تاریخی دارند، بلکه یادآور وضعیت بهتر دریاچه در گذشته‌اند.
کدام دریاچه باقیمانده دریای تتیس است؟
علاوه بر دریاچه ارومیه، دریاچه‌هایی مانند دریای خزر نیز از بقایای دریای تتیس هستند. در واقع «دریای خزر باقیمانده دریای تتیس است» عبارتی است که در بسیاری از منابع علمی و دانشگاهی تکرار شده است. از دیگر دریاچه‌هایی که منشأ آن‌ها به دریای تتیس بازمی‌گردد، می‌توان به دریاچه آرال، دریاچه بالکاش در قزاقستان، و دریاچه وان در ترکیه اشاره کرد. همگی این حوزه‌های آبی در مناطقی قرار دارند که روزگاری بخش‌هایی از دریای بزرگ تتیس را تشکیل می‌دادند. عبارت «باقی مانده دریاچه ارومیه» نیز بارها در متون علمی به‌عنوان نمادی از دگرگونی‌های زمین‌شناسی استفاده شده است.
عکس دریای تتیس
با توجه به این‌که دریای تتیس میلیون‌ها سال پیش از بین رفته و جای خود را به خشکی‌ها و رشته‌کوه‌های امروزی داده، طبیعتاً عکسی واقعی از آن وجود ندارد. اما نقشه‌های زمین‌شناسی و بازسازی‌های گرافیکی مبتنی بر داده‌های علمی، تصویری شبیه‌سازی شده از دریای باستانی تتیس ارائه می‌دهند. در این بازسازی‌ها می‌توان وسعت، عمق، مسیرهای جریان آب، و ارتباط آن با خشکی‌های اطراف را به‌صورت تخمینی مشاهده کرد. این تصاویر امروزه در کتاب‌های تخصصی، ژورنال‌های علمی و موزه‌های تاریخ طبیعی قابل دسترسی هستند.
دریای تتیس چگونه از بین رفت؟
فرایند نابودی دریای تتیس، یک تحول چند میلیون ساله بود که به‌دلیل جابجایی قاره‌ها و برخورد صفحات زمین‌ساختی رخ داد. با حرکت شمالی قاره آفریقا و فشرده شدن آن به قاره اوراسیا، دریای تتیس به‌تدریج محدود شده و سپس بسته شد. بسیاری از بخش‌های آن به صورت دریاچه‌های شور، کوهستان‌ها یا دشت‌های خشک درآمدند. در این روند طبیعی، «باقی مانده دریای تتیس» تبدیل به عبارتی رایج شد برای توصیف بخش‌هایی از زمین که سابقاً بخشی از این دریا بودند. دریاچه ارومیه، یکی از نمونه‌های برجسته این دگرگونی است که هنوز آثار و شواهد زیادی از منشأ دریایی خود در دل زمین‌شناسی منطقه دارد.
دریای تتیس بین کدام دو قاره است؟
دریای تتیس در گذشته، مرز طبیعی میان دو قاره مهم زمین یعنی گوندوانا (در جنوب) و لوراسیا (در شمال) به‌شمار می‌رفت. گوندوانا شامل قاره‌هایی مانند آفریقا، آمریکای جنوبی، هند و استرالیا بود، در حالی که لوراسیا بخش‌هایی از اروپا، آسیا و آمریکای شمالی را دربر می‌گرفت. این دریا نقش بسیار مهمی در مهاجرت گونه‌های جانوری و انتقال رسوبات دریایی بین قاره‌ها داشت و به نوعی یک شاه‌راه طبیعی برای شکل‌گیری زیست‌بوم‌های متنوع بود.
دریای تتیس در گذشته در چه موقعیت جغرافیایی قرار داشته؟
در دوران گذشته زمین‌شناسی، دریای تتیس گستره‌ای وسیع از غرب اروپا تا خاورمیانه، شمال آفریقا و حتی بخش‌هایی از آسیای مرکزی را در بر می‌گرفته است. این دریا در جایی قرار داشت که امروزه ایران، ترکیه، دریای مدیترانه و بخشی از آسیای مرکزی قرار گرفته‌اند. بررسی فسیل‌های موجود در لایه‌های رسوبی مناطق مختلف ایران نشان می‌دهد که این نواحی زمانی در بستر دریای تتیس قرار داشته‌اند و همین موضوع، دلیل اصلی شکل‌گیری دریاچه‌هایی همچون ارومیه و خزر در این مناطق است.
تلفظ دریای تتیس چیست؟
تتیس، واژه‌ای برگرفته از اساطیر یونان باستان است و در زبان فارسی به صورت «تِتیس» (با کسره در حرف اول «ت») تلفظ می‌شود. در زبان انگلیسی، این واژه به صورت «Tethys» نوشته می‌شود و دو تلفظ اصلی برای آن رایج است: «تِتیس» /ˈtɛθɪs/ و «تی‌تیس» /ˈtiːθɪs/. البته بسته به گویش و زبان مادری افراد، ممکن است شکل تلفظ آن کمی متفاوت باشد. در منابع فارسی‌زبان، معمولاً تلفظ «تِتیس» مورد استفاده قرار می‌گیرد و رایج‌تر است.
اگر به دنبال اطلاعات بیشتر درباره جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و زمین‌شناسی ایران هستید، پیشنهاد می‌کنیم از «مجله مسافرت گهرسیر» بازدید کنید.
